Milczany
Sołtys: Pawłowski Jacenty
Milczany to wieś w gminie Samborzec położona na niewysokich, malowniczych pagórkach południowej części Wyżyny Sandomierskiej. Budynki mieszkalne i gospodarcze usytuowane są głównie w dolinach, nad brzegami płynącej rzeki lub blisko krawędzi licznych głębokich jarów i wąwozów lessowych.
Zabudowa wioski jest bardzo rozproszona. Poszczególne części wioski połączone są ze sobą siecią dróg gminnych i wiejskich. Wieś Milczany zajmuje powierzchnię blisko 305 ha, w której aktualnie zamieszkuje 457 osób. Przez wieś przepływa rzeka Andruszkowianka lewy dopływ Koprzywianki. W miejscowości uprawiane są głównie warzywa i owoce.
Pierwsze pisane wzmianki o tej miejscowości sięgają początku XIII wieku. Milczany leżały na terenie parafii św. Pawła Apostoła, która została przeniesiona do tego kościoła w 1226 roku z kościoła św. Jakuba. W XV wieku wieś Milczany należała do biskupów krakowskich. Jak podaje historyk Jan Długosz, we wsi w tym czasie nie było karczmy ani folwarku. Folwark w Milczanach powstaje w XVI wieku. W 1557 roku dzierżawcami uposażenia parafii św. Piotra w Sandomierzu była Anna Waserbuchowna i Stanisław Zabor. Parafia św. Pawła podobnie jak inne tego typu jednostki organizacji kościelnej na ziemiach polskich realizowała cel nauczania religijnego swoich wiernych w szkole. Rektorem szkoły parafialnej św. Pawła w 1604 roku był Maciej Jakusz ( Jakus) z Milczan. W 1827 roku Milczany stają się wsią rządową zamieszkiwaną przez 173 osoby. Milczany należały wówczas do dóbr Złota należących do Skarbu Państwa i zaliczane były do największych dóbr w powiecie sandomierskim. W tym samym czasie wyodrębniony został folwark Milczany. Taka sytuacja powierzchniowo-majątkowa trwała do 1835 roku.
Dom Stanisława Świątańskiego, aktualnie otynkowany z 1935 roku. W budynku tym ulokowana była w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku czteroklasowa Powszechna Szkoła Podstawowa. Fot. A. Cebula
Od 1835 roku właścicielem majoratu Złota był rosyjski generał major Maurycy Kotzebue, który donację otrzymał za „zasługi” w wyniszczaniu polskiego narodu po powstaniu styczniowym. Folwark w Milczanach zajmował powierzchnię 159 mórg a wieś 475 morgi i 104 prętów. W 1859 roku od dóbr Złota oddzielono folwark i wieś Milczany, wieś i wójtowstwo Łojowice, dwóch komorników wsi i wójtowstwo Malice, wieś Żyć Złocka, wieś Kamień Łukawski i założono księgę dla dóbr Złota – majorat Złota. W tym samym okresie w Milczanach zostaje zbudowana karczma. Przy ustalaniu granic donacji majoratu Złota na przełomie 1836 i 1837 roku obecny był m.in. Ignacy Chmiel z Milczan, który był wówczas sołtysem wsi. W 1837 roku w Milczanach było dziewięciu kmieci. Dom folwarczny wykonany był z drewna tartacznego na podmurówce z kominem sztagowym ponad dach wypuszczonym. Dach kryty był słomą. W pobliżu domu stały dwie stodoły wykonane na słupach dębowych w ziemię wpuszczonych. Miały one ściany z chrustu wyplecione, z przodu komorę z drewna sosnowego na podwalinach w węgły zbudowaną i dach snopkiem kryty. Owczarnia wykonana była z drewna sosnowego, po rogach w węgły, a z przodu na słupach pobudowana. Dach kryty był słomą. Karczma – z drewna sosnowego tartego na podmurówce z kamienia, komin ceglany nad dach wypuszczony, dach gontem kryty. Budynki folwarczne zbudowane były na dość wysokim pagórku przy drodze prowadzącej na Kolonię Milczany. Drogą tą był wówczas głęboki wąwóz lessowy.
Aktualnie, tam gdzie stały zabudowania folwarczne, posesja ta należy do gospodarza Henryka Zawidzkiego. W 1859 roku właścicielką Milczan została hrabina Helena Kronholm, która była również właścicielką Dołów Michałowskich w majoracie Złota. Natomiast Michał Kroncholm po generale Maurycym Koceube objął donacją w Piekarach (gmina Obrazów) i Złotej. Do wybuchu I wojny światowej wieś i folwark Milczany należał do Eleonory Kronholm. W wiosce zamieszkiwało wówczas 184 mieszkańców w 22 domach.
Po zakończeniu I wojny światowej większą częścią majątku folwarku w Milczanach zarządzał dzierżawca dóbr w Złotej Mieczysław Aleksander Lenartowicz. Z zawodu był architektem i zawodowym oficerem. Dziedzicem wsi był do chwili wybuchu II wojny światowej. W 1939 roku udał się na front, z którego już nie powrócił.
Po II wojnie światowej majątek folwarku został rozparcelowany pomiędzy miejscowych gospodarzy. Pozostała jeszcze tzw. „resztówka” (2,83 hektara), która została podzielona na mniejsze kawałki i przeznaczona na potrzeby szkoły. Przez miejscowych „resztówka” nazywana była „szkolnym”. W początkowych latach należała do Szkoły Podstawowej nr 4 w Sandomierzu, lecz dyrektor szkoły Błażejczak na początku 50-ych lat ubiegłego wieku przekazał ją na własność gminie Samborzec. Ziemię tę użytkowali (dzierżawili) gospodarze z wioski, za co płacili niski podatek. W dniu 21 XII 1928 roku z folwarku Milczany należącego nadal do dóbr majoratu Złota wydzielono na prośbę Bolesława Lipskiego zamieszkałego w Radomiu, 6 ha 7011 m2 i aby ta część wydzielonej ziemi w księdze wieczystej nazwana została Kolonią Milczany i tytuł własności przeszedł na Błażeja Rzepczyńskiego.
Dom drewniany Mariana Łukawskiego z 1905 roku, ustawiony na węgłach, naroża domu zakończone w jaskółczy ogon. Niezamieszkały. Stan na lipiec 2014 roku. Fot. A. Cebula
W tym samym okresie czasu wydzielono kolejne części ziemi z majoratu Złota o powierzchni nieco większej niż 6 ha, którą to zakupili następujący gospodarze z wioski: Franciszek Samczak, Jan Sołtyk, Jan Świątański, Wojciech Cichoń, Marcin Marzec, Jan Nowak, Wincenty Borycki, Wojciech Cieciura, Jan Statuch. Na zakup ziemi gospodarze pobrali w Banku Rolnym pożyczkę z 30-letnią spłatą z odsetkami 5 procent w stosunku rocznym. Wnieśli również prośbę o pozwolenie na budowę domów, stodół i innych budynków gospodarskich. Przed II wojną światową folwark w Milczanach został całkowicie rozparcelowany. W 1880 roku połowa osady włościańskiej należała do Pawła i Barbary Kudelskich, którzy kupili ją od Pawła i Marianny Świerkulów. Powierzchnia osady wynosiła 16 mórg i 150 prętów. W lutym 1908 roku drogą spadku jedną niepodzielną połowę osady włościańskiej i połowę wszystkich jej zabudowań od wdowy Barbary Kudelskiej nabył Łukasz i Michalina Łukasiewiczowie, którzy 18 kwietnia 1917 roku połowę osady Milczany sprzedali Helenie Przyłęckiej.
W 1921 roku Milczany wymieniano jako dwie osady (części wsi): Kolonia Milczany i Milczany Wieś leżące w gminie Samborzec.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w połowie lat dwudziestych ubiegłego wieku utworzono powszechną jednoklasową szkołę podstawową w Milczanach. Mieściła się ona w prywatnym pomieszczeniu gospodarza Jana Ziółka na Sadkach i funkcjonowała do 1935 roku.Kolejnym pomieszczeniem, w którym przed II wojną światową mieściła się szkoła, była izba u gospodarza Henryka Lipca zamieszkałego na Podkrzyziu. Była to jednoklasowa szkoła powszechna o łączonych 4 oddziałach, w której nauczycielem był Wincenty Frańczak z Chwałek. Szkoła funkcjonowała w czasie II wojny światowej i pierwszych latach powojennych. Szkołę przeniesiono potem do pomieszczeń domu gospodarza Stanisława Świątańskiego. Nauczycielkami w szkole były Janina Trafikowska i Maria Biernacka. Dzieci z Milczan uczyły się w tym budynku do 1969 roku. Kolejnym pomieszczeniem, do którego przeniesiono szkołę, był stary dom u gospodarza Jana Kiliańskiego. Naukę w szkole prowadziła mieszkanka tej wioski nauczycielka Maria Broda. Szkoła była czteroklasowa: łączono klasy I z II oraz III z IV. Szkoła w Milczanach była filią Szkoły Podstawowej nr 4 w Sandomierzu. Ze względu na zbyt małą liczbę uczniów jesienią 1975 roku szkołę zlikwidowano. Aktualnie dzieci z Milczan korzystają z nauki w szkole podstawowej w Złotej i w Sandomierzu.
W pierwszych latach po II wojnie światowej naukę religii dla dzieci w Milczanach prowadził wikariusz z kościoła św. Pawła w Sandomierzu. Nauka odbywała się w jednej izbie u Jana Chmiela zamieszkałego na Sadkach. W latach 70 ubiegłego wieku nauka religii prowadzona była w starym domu gospodarza Jana Kiliańskiego. Do Milczan kapłan przyjeżdżał z Sandomierza. Przed II wojną światową sołtysem w Milczanach był pan Choda i Wincenty Borycki, który pełnił tą funkcję także w czasie wojny.
Kolejnymi sołtysami we wsi byli: Jan Wnuk, Wawrzyniec Bilski, Jan Kucharczyk, Jan Figiel, Eugeniusz Wójcik, Regina Cichoń, Marian Sapielak. Aktualnie sołtysem wsi Milczany jest Jacenty Pawłowski.
Przed II wojną światową w Milczanach wybuchły dwa pożary. Od pioruna zapaliła się stodoła i dom mieszkalny. W czasie wojny spalił się dom u Józefa Ląda. Mieszkańcy „Klinka” w czasie II wojny światowej zostali wysiedleni do innych miejscowości, ponieważ w tej części wsi zakwaterowani byli żołnierze i oficerowie niemieccy.
Od lat 60 ubiegłego wieku w Milczanach prężnie rozwijało się życie towarzyskie i kulturalne. Organizowane były zabawy taneczne i dożynki, zawiązało się koło ZMW oraz koło ZSL. Wówczas powstało także Koło Gospodyń Wiejskich, Kółko Rolnicze oraz Ochotnicza Straż Pożarna. Tuż po wojnie u gospodarza Jana Kucharczyka otwarty został sklep ogólnospożywczy.
W latach 80-ych ubiegłego wieku przy drodze krajowej z Sandomierza do Opatowa powstaje stacja paliw, którą założył Jan Strugała z Łojowic. W pobliżu stacji paliw otwarto skup warzyw i owoców oraz hurtownię artykułów spożywczych. Powstał mały sklep spożywczy.
W latach 1968-69 wyremontowano drogę gminną przebiegającą przez wieś od Andruszkowic do drogi „opatowskiej”. W 1968 roku do większości mieszkań tej miejscowości popłynął prąd elektryczny. Pod koniec lat 80 na drodze już powiatowej Andruszkowice-Milczany położono asfalt. W miejscowości znajduje się zakład naprawy pomp wtryskowych silników wysokoprężnych.
Do 1987 roku miejscowa ludność należała do parafii św. Pawła Apostoła w Sandomierzu, po reformie administracyjnej diecezji i parafii w Polsce (1982) od 1 kwietnia 1987 roku mieszkańcy Milczan należą do parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Sandomierzu. Na terenie wioski znajdują się stare pamiątki małej architektury sakralnej: figury i krzyże przydrożne.
Krzyż kamienny. Fundator Szczepan i Julianna Warych, mieszkańcy Milczan. Fot. A.Cebula
Opracowanie tekstu: Andrzej Cebula