Złota

Sołtys: Stanisław Kiliański


Wieś Złota od wschodu graniczy z Andruszkowicami, od północy – z Milczanami, od zachodu – z Polanowem i od południa – z Koćmierzowem i Zawierzbiem. Obszar wsi zajmuje powierzchnię 651,33 ha. Pod względem zaludnienia aktualnie zajmuje pierwsze miejsce w gminie Samborzec. Liczy 686 mieszkańców.

Wieś posiada bardzo urodzajną glebę lessową, uprawiane są tu warzywa, rosną przepiękne sady i ogrody drzew owocowych, które stanowią główne źródło utrzymania tutejszych mieszkańców. 

Przez miejscowość przebiega droga krajowa nr 79 Sandomierz-Kraków, drogi powiatowe Złota-Obrazów, Złota-Zawierzbie oraz sieć 5 dróg gminnych łączących poszczególne przysiółki z centrum wioski. Mieszkańcy wioski należą do parafii Św. Trójcy w Samborcu. W Złotej wyróżniamy następujące części wsi: Gęsia Ulica, Górki, Kolonia pod Malicami Kolonia pod Samborcem, Pod Zawierzbiem, Scholasteria i Zabełcze.

Grunty jej są częściowo położone na cyplu równiny w tym miejscu, gdzie rzeka Polanówka (dawniej Żyć) tworzy ostre zakole i wpływa do Koprzywianki. Polanówka oddziela od równiny długi, trójkątny półwysep, wyniesiony około 30 metrów ponad taras zalewowy dawniej Wisły a obecnie Koprzywianki i opływa go od zachodu, południa i wschodu. Brzeg Wisły oddalony jest od wioski około 4 km.

Miejscowość Złota należy do jednych z najstarszych wiosek w gminie Samborzec i posiada bardzo bogatą i ciekawą historię. To tutaj odkryto pierwsze grodzisko neolityczne sprzed około 7 tys. lat. Wieś znana jest z wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 1926-1930. Pracami badawczymi kierował wówczas Józef Żurawski. Nieco wcześniej, bo już w roku 1922, próbne prace badawcze rozpoczął Włodzimierz Antoniewicz. Natrafiono wówczas na liczne groby szkieletowe z ceramiką sznurową lokalnego typu, którą określono jako grupę złocką („kulturę złocką”). W latach pięćdziesiątych ubiegłego roku wznowiono prace nad badaniem stanowisk archeologicznych dwóch grodzisk w miejscowości Złota. W czasie prowadzonych robót znaleziono bardzo wiele cennych ceramicznych naczyń kuchennych użytkowych i zasobowych (np. amfory) wypalanych z gliny, liczne ozdoby wykonane z muszli i miedzi, narzędzia krzemienne: topory, siekiery czy motyki rogowe, kości zwierząt domowych i ludzkich. Badając stanowiska neolityczne w Złotej, Józef Żurawski nazwał wyróżnioną przez siebie grupę kultury ceramiki wstęgowej „morawską”.

Należy nadmienić, że kryjące się w podglebiu skarby ziemi złockiej nieustannie wzbudzają zainteresowanie coraz to nowych badaczy i archeologów. Toteż na nowo wznowione zostały prace badawcze w rejonie kurhanu (kopca) Kwacała.

Podczas wykopalisk w latach 2005 i 2012 dokonano ciekawych nowych odkryć, dotąd nikomu nieznanych. W dokumentach „Locvici” z 1166 roku wymieniono wsie Złota i Łojowice w powiecie sandomierskim, jako że na życzenie księżnej Marii – żony księcia Bolesława IV Kędzierzawego – stanowiły własność katedry św. Wacława w Krakowie, prócz karczmy i dziesięciny należących do kościoła św. Piotra w Sandomierzu. Zostały one zamienione z kapitułą krakowską na wsie Skotniki i Świężyca oraz las nad rzeką zwaną Radoband (wieś Radowąż) - aktualnie wieś Zaródcza w gminie Koprzywnica.

Bardzo ciekawy historycznie dla miejscowości Złota był wiek dziewiętnasty. 12 stycznia 1826 roku dobra ziemskie Złota-Sandomierz prawem własności stały się własnością Skarbu Publicznego Królestwa Polskiego i mieściły w sobie: folwark i wieś Złota, folwark i wieś Milczany, wsie: część Życi, Malice, Łojowice, folwark i wieś Łukawa, wieś Kamień Łukawski, wójtostwo i dwóch komorników, folwark i wieś Kunice, Piekary, folwark z częścią Piekar i propinacją we wsi Świątniki, Stodoły, część Kobiernik, wójtostwo Malice z częścią wsi Malice, folwark i wieś Szewce, folwark i wieś Stodoły, folwark Grocholice, Łopata z powinnościami i donacjami Nikisiołki, Dobrocice, Pielaszów, Sośniczany, Ciszyca, Gnieszowice, folwark i wieś Samborzec, wieś Żuków i inne (w tym Sandomierz).

Sołtysem wsi Złota w tym czasie był Błażej Duma. W 1827 roku w Złotej były 53 domy i 319 mieszkańców. W 1840 roku część wsi i folwarków została oddzielona z dóbr Złota – Sandomierz i przekazana jako dar cara Rosji Teodorowi Prianisznikowi. Na zasadzie postanowienia Najjaśniejszego Pana z dnia 9/21 grudnia 1835 roku, w 1841 roku z dóbr Złota-Sandomierz wydzielono wieś i folwark Złota, wieś i folwark Milczany, wieś Łojowice, wójtostwo i dwóch komorników, wieś Malice, wieś Żyć część złocką, Kamień Łukawski i przekazano na własność jako donację generałowi majorowi Maurycemu Kotzebue. Pozostała część dóbr Złota pozostała własnością Skarbu Państwa. W dniu 7 marca 1859 roku dobra Złota oddzielone od dóbr rządowych Sandomierza miały założoną nową księgę wieczystą. W dniu 21 lipca 1873 roku zgodnie z ukazem o uwłaszczeniu włościan w 1864 roku grunty Scholasterii Kieleckiej w Złotej o powierzchni 28 mórg 86 prętów  przeszło na własność włościan. Wcześniej Scholasteria należała do Skarbu Państwa a w XIV i XV wieku – do kościoła Św. Ducha w Sandomierzu i zajmowała powierzchnię 50 mórg i 107 prętów. Folwark Złota liczył 1559 mórg 90 prętów, włościańskich ziem było 2511 mórg 160 prętów i karczmarskich – 3 morgi 294 pręty. Majątek należał do Eleonory Kronholm.

W folwarku była karczma, która należała do probostwa. Wykonana była z drewna sosnowego tartacznego i ciosanego w węgły na podwalinach z kamienia. Dach był kryty gontem, komin ceglany. Dom mieszkalny folwarku stał na podmurówce. Wykonany był z drewna modrzewiowego na przyciesiach, wewnątrz i z zewnątrz otynkowany, z dwoma kominami z cegły na szczycie dachu. Dach był dwuspadowy, gontem kryty. Oficyna z kamienia murowana, komin jeden z cegły, dach gontem kryty, dwuspadowy z podmurowanym tremplem. Dom dla oficjalistów i służących wykonany był z kamienia, komin z cegły nad dach wypuszczony, dach gontem przykryty.  Obok domu mieszkalnego folwarku po obu jego stronach były dwie piwnice. Po prawej stronie domu mieszkalnego była piwnica murowana a druga w ziemi po drugiej jego stronie w złym stanie. Za domem mieszkalnym stały stajnia i wozownia z chlewikiem. Jedna ściana stajni była tylko murowana, pozostałe były z drewna sosnowego. Dach pokryty był słomą. Tuż obok wozowni stała również stajnia dla stadniny z drewna sosnowego wykonana na podmurówce z dachem słomą pokrytym. W odległości 40 kroków za domem mieszkalnym folwarku stał budynek oficjalistów z drewna sosnowego na podmurówce wykonany, wewnątrz i zewnątrz otynkowany. Komin jeden z cegły nad dach wypuszczony, gontem kryty. Na placu folwarku stały dwie studnie drewnem obłożone. Trzecia studnia była przy browarze.

Browar, czyli gorzelnia, z drewna sosnowego na podmurówce z cegły był wykonany. Dach miał gontem kryty, komin z cegły nad dach wypuszczony. Przy browarze stały: budynek wołowni z drewna wykonany oraz magazyn, suszarnia i domek na gościńcu z drewna, otynkowany, pokryty słomą. Przy drodze do Łojowic stały drewniane budynki czworaków dla fornali i służby dworskiej, snopkiem pokryte. Po drugiej stronie drogi na wzniesieniu stała drewniana obora, owczarnia murowana z kamienia, spichlerz z drewna pokryty snopkiem, chlewik dla trzody drewniany oraz dwie drewniane stodoły pokryte słomą. Stał również dojnik wraz z zamieszkaniem dla pachciarza.

Piwnice ziemne starego browaru z 1875 roku. Stan na sierpień 2014 roku. Fot. A. Cebula

Natomiast Żyć Złocka złożona z 3 osad kmiecych, 2 pół-rolników, 2 zagrodników i 1 chałupnika posiadała 143 morgi 235 prętów powierzchni. To część dzisiejszej wioski Polanów leżąca po lewej stronie rzeki Polanówki. Sołtysem wsi Żyć Złocka w 1836 roku był Wojciech Łukawski. Łącznie wieś Złota z nomenklaturą Zawierzbie zajmowała 929 mórg 292 pręty powierzchni. Majątek wszystkich ziem, które przeszły jako donacja na majora Kocebue stanowił łącznie 3 386 mórg 128 prętów powierzchni. W 1921 roku, według spisu powszechnego, zanotowano folwark z trzema domami i wieś Złota z 71 domami i 514 mieszkańcami, w tym 14 wyznania mojżeszowego.

W czasie II wojny światowej sołtysem w Złotej był Jan Śliwiński. Kolejnymi sołtysami wioski byli: Jan Wolak, Wincenty Świder, Czesław Krasowski, Henryka Gołąbek, Stefan Nowak, Andrzej Musiał i Wincenty Ziarko. Aktualnie sołtysem wsi jest Stanisław Kiliański.

Atrakcyjności i uroku miejscowości nadają liczne malownicze wąwozy lessowe, doły, jary, wysokie i strome skarpy oraz tarasy ziemne, na których w średniowieczu miejscowa ludność uprawiała winorośl. Północno-zachodnia część wioski to tereny mocno pofałdowane i nachylone na południe, bardzo dobrze nasłonecznione. Do czasów dzisiejszych zachowały się tarasy ziemne. W niedalekiej odległości od Winnicy gospodarz M. Paciura założył winnicę pod nazwą „Winnica nad Jarem”.

Nad miejscowością góruje samotny kurhan Kwacała położony pomiędzy Milczanami, Złotą i Andruszkowicami, stojący na najwyższym wzniesieniu krawędzi Wyżyny Sandomierskiej na terenie gminy Samborzec – Winnicy. W bliskiej odległości kurhanu przez Kolonie Złota i Górki przebiega droga św. Jakuba z Sandomierza do Tyńca, która jest odzwierciedleniem dawnej średniowiecznej drogi do Santiago de Compostela. Na Winnicy znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej tej miejscowości, jakim jest XIX-wieczny krzyż metalowy ufundowany przez Barbarę Butrym w 1835 roku. Na terenie wioski znajdują się również inne bardzo ciekawe i godne poznania zabytki.

W okresie międzywojennym na terenie wsi Złota zorganizowany był obóz pracy dla skazanych w sandomierskim więzieniu. Więźniowie na wyznaczonym terenie uprawiali warzywa potrzebne do więziennej kuchni. Obóz pracy funkcjonował jeszcze po II wojnie światowej. Został zlikwidowany w wyniku nacjonalizacji przemysłu i reformy rolnej przeprowadzonej przez państwo polskie w 1946 roku. Grunty ziemskie po zlikwidowanym obozie wykupili mieszkańcy wsi Złota za tzw. wykup towarowy czyli bezgotówkowy. Za udział w wojnie z bolszewikami w 1920 roku mieszkaniec wioski Jan Misiuda otrzymał kawałek ziemi z majątku Złota i w 1926 roku wybudował okazały trzykondygnacyjny murowany budynek młyna. Wyposażony został on w najnowocześniejsze w tym okresie maszyny i urządzenia produkcji niemieckiej firmy „MIAG”. Był to największy i najbardziej nowoczesny młyn w okolicy. Problemem był jednak brak energii elektrycznej.

Budynek młyna Jana Misiudy z 1926 roku nazywany „Złoty Róg”. Aktualnie należy do Władysława Stępnia. Czynny. Stan na luty 2015 rok. Fot. A. Cebula

Z tego też powodu gospodarz Misiuda zakupił silnik spalinowy na gaz z Miejskiej Elektrowni w Lublinie wyprodukowany w Szwajcarii w 1912 roku. Gaz wytwarzano z drewna, głównie buka i grabu. Silnik ważący kilka ton przywieziono do Złotej z Lublina na furmankach zaprzężonych w dwie pary koni. Z młyna korzystali mieszkańcy wielu wsi z gminy Samborzec. Właściciel ubezpieczył młyn przed pożarem. W okresie okupacji niemieckiej młyn był czynny i prowadzono w nim przemiał zboża na mąkę. Zawierucha wojenna nie zniszczyła budynku a urządzenia młyńskie nie zostały wywiezione przez okupanta. Toteż niezwłocznie po zakończeniu wojny młyn wznowił swoją pracę. Zakupiono nowe silniki elektryczne, gdyż w 1947 roku do wioski doprowadzono energię elektryczną. Niestety, w latach pięćdziesiątych został upaństwowiony i tak nieformalnie stan taki trwa do dziś. Od 1970 roku młyn prowadził Władysław Stępień. Młyn elektryczny z przerwami pracował do początku 2000 roku. Warto wspomnieć, że produkcję można w każdej chwili uruchomić, gdyż wszystkie niemieckie urządzenia młyńskie są nadal sprawne i działają. Pan Władysław nadal urządzenia konserwuje i jak potrzeba dokonuje drobnych napraw. Miejsce, na którym znajduje się budynek młyna, to lessowe wzgórze przed rzeką Polanówką (dawniej zwaną Żyć) przy głównej drodze krajowej nr 79 oraz po stronie północnej tej drogi.

Tabliczka ubezpieczeniowa z 1921 roku umocowana na ścianie nad wejściem do budynku młyna. Fot. A. Cebula

Wzgórze to zwane Kalenicą leży w części gruntów wsi Złota pod nazwą Grodzisko. Kalenica to byłe miejsce wykopalisk archeologicznych w latach 1926-1930. Obecnie miejsce to zajęte jest pod uprawę i sad. W latach 1947-1960 w Złotej funkcjonował drugi prywatny murowany młyn, znajdował się u gospodarza Mieczysława Biernata. Jednak wysokie domiary i podatki oraz groźba konfiskaty młyna przez państwo zmusiły właściciela do jego likwidacji. Zdemontowane urządzenia młyńskie pan Biernat przekazał do starego młyna w Szymanowicach koło Klimontowa.

W 1974 roku w Złotej wybudowano piekarnię GS „Samopomoc Chłopska” w Sandomierzu o wydajności 5 ton chleba na dobę. Piekarnia zaopatrywała w pieczywo wszystkie sklepy na terenie gminy i niektóre sklepy w Sandomierzu. Obok piekarni znajdowały się magazyny towarów masowych tej spółdzielni i baza sprzętu Rejonu Dróg Publicznych w Staszowie obwodu drogowego nr 3. W 1975 roku w Złotej powstał ośrodek „Nowoczesna Gospodyni”. W 1977 roku wybudowano mostek betonowy na rzeczce w Koloni Złockiej. W tymże roku przebudowano przyczółki na rzece Koprzywiance pomiędzy Złotą i Zawierzbiem.

Obecnie wieś Złota jako sołectwo składa się  umownie z czterech osiedli: Złota wieś leżąca przy głównej drodze Sandomierz-Kraków, Złota Kolonia w pobliżu wsi Malice (gmina Obrazów), Złota Górki – przy wsi Milczany i Andruszkowice oraz Złota Doły – za wałami rzeki Koprzywianki (dawna Scholasteria) w stronę Zawierzbia.

Wieś Złota posiada bogatą w minerały i urodzajną glebę, na której rosną różnego rodzaju i gatunku drzewa owocowe, morele i śliwy. Uprawiane są rozmaite warzywa. Produkcja zboża powoli zanikła. Coraz więcej pomidorów i ogórków produkuje się w tunelach foliowych. W latach 60-tych ubiegłego wieku rozpoczęła się bardzo szybka przemiana społeczno-gospodarcza wioski i jej mieszkańców. Złota stała się wsią wzorcową, dającą przykład szybkiego rozwoju pozostałym wioskom w gminie. W latach 1957-1962 funkcjonuje tu Uniwersytet Powszechny, który szeroko wpłynął na udział miejscowej ludności w wykładach. W 1957 roku z inicjatywy kierownika Szkoły Podstawowej w Złotej Mariana Podrazy zawiązuje się Kółko Rolnicze.

Ochronę przeciwpożarową nad mieniem publicznym, społecznym i prywatnym mieszkańców tej wioski spełnia zmotoryzowana Ochotnicza Straż Pożarna. Posiada ona murowaną remizę wybudowaną w 1962 roku z subwencji Powiatowej Komendy Straży Pożarnych w Sandomierzu przy wydatnej pomocy mieszkańców. W jednym z pomieszczeń w budynku remizy w latach 70-ych działała placówka „Nowoczesna Gospodyni”. Ochotnicza Straż Pożarna w Złotej powstała w 1929 roku. Aktualnie prezesem OSP w Złotej jest Jarosław Gajda.

Do 1962 roku sprzęt gaśniczy składowany był w drewnianym baraku, w którym w jednej z dużych sal wyświetlane były filmy fabularne. Do Złotej przyjeżdżało bowiem kino objazdowe. Projektor filmowy obsługiwał i bilety po 3 zł sprzedawał pan Piotr z Koprzywnicy. W Złotej funkcjonowały trzy kuźnie: u Stanisława Stąpora i pana Drzewieckiego na Starej Wsi i u Wincentego Czosnka na początku wioski przy Andruszkowicach. W obrębie kuźni pana Drzewieckiego stała stara drewniana karczma, prawdopodobnie należała ona do Żyda. Karczma istniała od XVI wieku. W okresie okupacji niemieckiej i po wyzwoleniu do 1960 roku usługi szewskie wykonywał Andrzej Łukawski. Pośrodku wsi, tuż przy remizie strażackiej i blisko drogi głównej wybudowano murowany pawilon handlowy, w którym mieścił się sklep Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” zaopatrujący mieszkańców w artykuły spożywcze i przemysłowe. Aktualnie w budynku znajduje się salon kosmetyczny i fryzjerski prowadzony przez Małgorzatę Kopcioł.

Dzieci w wieku przedszkolnym uczęszczały do Państwowego Przedszkola w Złotej, które mieściło się w drewnianym budynku po byłych dworskich czworakach. Kierowniczką przedszkola była Regina Kędziora. Przedszkole przeniesiono w 1960 roku z Samborca. Natomiast dzieci w wieku szkolnym uczęszczały do Szkoły Podstawowej w Złotej i Szkoły Zbiorczej w Samborcu. W 1973 roku nauczyciele ze Szkoły Podstawowej w Złotej otrzymali piętrowy budynek mieszkalny – nazywany Domem Nauczyciela. Przygotowania do jego budowy trwały już od 1969 roku.

Budowa nowej szkoły podstawowej. Rok 2000. Fot. Ze zbiorów A. Bracławskiej Rewera

Kiedy jeszcze Polska była pod zaborami, w Złotej utworzono jednoklasową Szkołę Powszechną. W 1919 roku połączono ją z jednoklasową Szkołą Powszechną w Andruszkowicach i w ten sposób utworzono dwuklasową Publiczną Szkołę Powszechną i ulokowano ją w jednej izbie w domu pana Czesława Rewery w Złotej. W 1937 roku wybudowano nowy budynek szkolny przy głównej drodze na pograniczu wsi Andruszkowice i Złota. Drewniany budynek służył uczniom do 2002 roku. W latach 1996-2002 obok drewnianego budynku wybudowano murowany piękny budynek nowej Publicznej Szkoły Podstawowej w Złotej. Duży wysiłek i zaangażowanie w realizację tej inwestycji wniosła ówczesna dyrektor Alicja Bracławska-Rewera, która funkcję dyrektora szkoły pełniła do 2001 roku. Budowę szkoły dokończyła była ówczesna dyrektor szkoły Ewa Drzazga. Aktualnie piastuje funkcję zastępcy wójta Gminy Samborzec.

Po kilku latach drewniany budynek starej szkoły rozebrano. Aktualnie od 2012 roku szkołę prowadzi stowarzyszenie. W szkole zlokalizowane jest również przedszkole. Dyrektorką szkoły podstawowej w Złotej jest Mariola Klimek.

Od 1947 roku mieszkańcy wioski w pełni korzystają z urządzeń elektrycznych. Na terenie wioski istniał punkt biblioteczny. W 1961 roku zawiązało się Kółko Rolnicze, które działało do 1971 roku, po tym roku zostało one przeniesione do Spółdzielni Kółek Rolniczych w Samborcu z siedzibą w Gorzyczanach. Obecnie na terenie wioski funkcjonują dwa punkty skupu owoców. W środki ochrony roślin zaopatruje mieszkańców sklep mieszczący się u Andrzeja Kozieła. Natomiast sklep spożywczo-przemysłowy prowadzi Bożena Przytuła. Drugi sklep umiejscowiony jest w budynku remizy a prowadzi go Leszek Bażant.

Mieszkańcy wioski należą do parafii kościoła pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej w Samborcu. Na terenie wsi znajdują się dwa krzyże i dwie figury Matki Boskiej Niepokalanej i Matki Boskiej Królowej Matek Polskich.

Krzyż kamienny „Bóg na nas patrzy”. Fundator Mieszkańcy wsi Złota. Fot. A.Cebula

Opracowanie tekstu: Andrzej Cebula