Gorzyczany

Sołtys: Wołos Alicja

Gorzyczany to wieś malowniczo położona w dolinie rzeki Gorzyczanki pomiędzy wysoką krawędzią wyżyny samborzeckiej, wsiami Żuków i Bystrojowice a linią wzniesienia dużego pasma lessowego od strony wsi Szewce i Chobrzany.

Od północy wieś Gorzyczany graniczy z Żukowem (1 km) i Bystrojowicami (0,5 km), od zachodu z Chobrzanami (0,5 km), od południa z miejscowością Sośniczany (2 km), a od wschodu z wioskami Szewce (1 km) i Samborzec (2 km). Wieś położona jest w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, w gminie Samborzec. Zajmuje powierzchnię 529,26 ha, z tego powierzchnia użytków rolnych wynosi 503 ha. Na użytki rolne składają się w większości sady, ogrody i grunty rolne.

Największa rzeka przepływająca przez wieś to Gorzyczanka. Od XV do XVII wieku nazywano ją Wiechciówką lub Wiechtówką, Samborką a także Barankiem. W końcu XIX wieku ponownie powrócono do nazwy Gorzyczanka. Nazwa rzeki bierze się od nazwy miejscowości, przez którą najdłuższym odcinkiem przepływa. Gorzyczanka bierze swój początek z sadzawki pod wsią Pęchów i płynie kręto przez następujące wsie: Adamczyce, Przybysławice, Byszów, Janowice, Chobrzany, Gorzyczany, Samborzec. Do 1938 roku przepływała jeszcze przez Zajeziorze, Ostrołękę, Zawierzbie i dopiero pod Koćmierzowem wpływała do Wisełki z lewego jej brzegu. Po usypaniu wałów na rzece Koprzywiance w latach 1937- 1938 Gorzyczanka aktualnie wpływa do jej koryta na wysokości Samborca. Długość rzeki wynosi 19 km.

Rzeka Gorzyczanka. Fot. Andrzej Cebula

W północno-zachodniej części Gorzyczan na jednej z łąk znajduje się słynne źródełko Łokietka. Woda ze źródełka zasila pobliskie stawy i rzekę Gorzyczankę. Według tradycji i podań starszych mieszkańców, źródlana woda stamtąd posiada właściwości lecznicze. Mieszkańcy wiosek używali jej między innymi do przemywania oczu oraz stosowali na dolegliwości jelitowe i bóle żołądkowe.

Według tradycji, ze źródła woda bije od czasów króla Władysława Łokietka, który wracając z jednej z wypraw wojennych do Krakowa, tu, właśnie w Gorzyczanach, rozbił obóz swojego wojska dla odpoczynku. Rycerze oprócz żywności potrzebowali wody do picia, w pobliżu jednak nie było żadnego strumienia z czystą wodą. Podczas rozmowy ze starszyzną król Władysław Łokietek tak miał się rozgniewać na króla czeskiego Wacława, który był pretendentem i głównym rywalem do tronu polskiego, że tupnął mocno nogą w ziemię i z miejsca tego wytrysnęła woda. Według innych przekazów, woda miała wytrysnąć z ziemi po uderzeniu o ziemię królewskiego miecza.

Inna z legend związanych z Gorzyczanami mówi, że u podnóża góry Kocot nad brzegiem rzeki Młynówki, przy moście w osadzie młyńskiej w dobrach Gorzyczany miało dojść do spotkania młynarza Hamerki z diabłem Dybikiem. Podczas rozmowy z diabłem młynarz tak na niego głośno krzyknął,że ten wpadł do rzeki i na siedem lat utknął rogami w błocie.

Góra Kocot od strony południowo-wschodniej. Fot. A. Cebula

 Nazwa miejscowości Gorzyczany wywodzi się od założyciela wioski (osady) o nazwisku Gorzycki. Gorzyczany były wsią szlachecką, o której wspomina dokument Kodeksu Małopolskiego t. I. 312 i III. 198 z 1362 roku. W 1366 roku Piotr z Gorzyczan - dziedzic tej miejscowości - sprzedaje łąkę we wsi Szewce opatowi koprzywnickiemu Maciejowi. Około połowy XIV wieku pojawił się urząd starosty lubelskiego, co wiązało się z powstaniem urzędującego na zamku sądu grodzkiego. Pierwszym starostą lubelskim został Grot z Chobrzan, który po Piotrze z Gorzyczan był również właścicielem dóbr w Gorzyczanach.

Ród Grotów był właścicielem folwarku w Gorzyczanach do około 1420 roku. To najprawdopodobniej za panowania króla Kazimierza Wielkiego, gdy dziedzicem i właścicielem majątku w Gorzyczanach był kasztelan lubelski Grot z Chobrzan, około 1365 roku w Gorzyczanach wzniesiono zamek kamienny. Od północnego-wschodu dostępu do zamku broniły bagniste i podmokłe łąki oraz szeroko rozlana woda rzeki Gorzyczanki, która płynęła tuż przy wzgórzu zamkowym. Zamek stał niemal na samym cyplu wzniesienia o dość stromych zboczach, oddzielony od południowo-wschodniej strony głębokim jarem z płynącym w nim strumykiem i głębokim wąwozem lessowym prowadzącym do Chobrzan. Zamek w Gorzyczanach najprawdopodobniej zburzyły wojska szwedzkie podczas marszu na Sandomierz jesienią 1655 roku. Przetrwał blisko 300 lat.

Jak opisuje w Lib. Ben, II; 380 największy historyk polskiego średniowiecza Jan Długosz, za jego czasów w XV wieku wieś Gorzyczany należała do Alberta Strachoty Gorzyckiego, hrabiego herbu Stary Koń i Mikołaja Chroberskiego herbu Topór z Chrobrza.

W 1548 roku wyznaczono granice wsi Gorzyczany i wkopano graniczniki, które przetrwały do naszych czasów a wieś przez blisko pięć wieków nie zmieniła swoich sąsiadów.

Według wykazu płatności czynszu wyderkafowego dla Kapituły kolegiackiej w Sandomierzu z lat 1497-1604 wynika, że szlachcic Marcin Gniewosz w 1589 roku przeniósł zapłatę czynszu w wysokości 300 zł ze wsi Łoniów na wieś Gorzyczany. Od ok.1480 roku właścicielami Gorzyczan jest rodzina Gniewoszów herbu Kościesza z Wnorowa z gminy Łoniów. Na podstawie dokumentów z lat 1590-1591 Stanisław Gniewosz pożyczył od Kapituły kolegiackiej sandomierskiej 300 złotych polskich, zobowiązując się płacić roczny czynsz wyderkafowy w wysokości 12 złotych polskich na każde święto św. Marcina 11 września. Dług zabezpieczył na swojej dziedzicznej wsi Gorzyczany, w skład której wchodził folwark, młyn, pola uprawne, łąki, stawy rybne, jeziora i lasy. Rodzina Gniewoszów właścicielami Gorzyczan była do połowy XVIII wieku.

Kolejni właściciele dóbr w Gorzyczanach to rodzina Szczepanowskich z Bydlina herbu Prus. Najpierw hrabia zatorski, winnicki i czernichowski Gabriel Prus Szczepanowski z żoną Krystyną Odrzywolską herbu Nałęcz, a następnie ich syn – Rafał Prus Szczepanowski, starosta przecławski i komornik graniczny sandomierski do 1818 roku byli właścicielami Gorzyczan. W 1818 roku Gorzyczany nabyła Anna Rogozińska (Rohozińska, bo i takie nazwisko w dokumentach jest wymieniane), żona byłego pułkownika wojsk polskich Ignacego Rogozińskiego, urodzonego w 1790 roku, herbu Adwaniec.  Rogozińscy krótko, bo tylko 36 lat są właścicielami dóbr w Gorzyczanach.

W 1854 roku wieś nabywa Michał Nalepiński - bogaty rejent z Kancelarii Ziemskiej w Radomiu i wydzierżawia Gorzyczany Anastazemu Henellowi z Bilczy, a w 1861 roku w dzierżawę dobra Gorzyczan przejmuje Salomon Bauman. Późną jesienią roku 1861 od Samuela Baumana wieś Gorzyczany kupił Jan (Józef) Pasturzyński. Jan Pasturzyński był żonaty z Marią ze Zbierzchowskich, która zmarła w 1870 roku, pozostawiając go wdowcem. Niezwłocznie, bo już w styczniu 1862 roku, zgodnie z decyzją Wydziału Hipotecznego z dnia 16/28 stycznia tytuł własności dóbr Gorzyczany ustalony był w jednej połowie na imię Jana Pasturzyńskiego, a w drugiej na imię jego córki Celestyny Hemplowej, która też drugą połowę do niej należącą aktem z dnia 29 października 10 listopada 1862 roku odstąpiła swemu synowi Marianowi dwóch imion Janowi Hemplowi. Jan Pasturzyński zaś pozostał przy przyznanej połowie.

Droga przez wieś - Gorzyczany 1957 rok. Fot. ze zbiorów Zofii Obara.

W 1870 roku odłączono od dóbr Gorzyczany dobra wsi Koćmierzów. Prawo własności do dóbr Gorzyczany z przyległościami Janowi Marianowi dwóch imion Hemplowi przypadło, a osadę i dobra Koćmierzówz przyległościami Jan Pasturzyński przejął. Dziedzic Gorzyczan Jan Marian Hempel urodził się 8 IX 1843 roku w Janowicach koło Sandomierza. Syn Józefa i Celiny z Pasturzyńskich. Zmarł 25 IV 1881 r. w Zapalowie koło Jarosławia. Brał udział w powstaniu styczniowym m.in. w bitwie pod Słupczą. Po powstaniu wyjechał za granicę. Jako dziedzic w Gorzyczanach przebywał rzadko. Dobra Gorzyczan przez długie były w dzierżawie.

 W dniu 24 grudnia 1873/5 stycznia 1874 roku  nabyła dobra Gorzyczany od poprzedniego ich właściciela Jana Mariana Hempla Emilia Hempel. Gdy dokonywała zakupu dóbr w Gorzyczanach, była panną. W Gorzyczanach w czerwcu tego roku wyszła za mąż za Stefana Bzowskiego. Właścicielką dóbr w Gorzyczanach była przez 8 lat.

25 czerwca /7 lipca 1880 roku dobra Gorzyczany aktem kupna sprzedaży od Emilii Bzowskiej z domu Hempel kupuje Henryk Aleksander Adamowski herbu Jastrzębiec. Szlachcic Henryk Adamowski był żonaty z Jadwigą z domu Dowbór-Muśnicką herbu Przyjaciel. Ślub wzięli w 1870 roku, a w 1880 r. urodziła się im córka Jadwiga, która w 1906 r. wyszła za mąż i miała dwoje dzieci. Zamieszkiwała w Warszawie. Henryk Adamowski był ostatnim dziedzicem. Właściciele mieszkali w pięknym dworze razem z matką Jadwigi – Antoniną. Antonina Muśnicka zmarła w Gorzyczanach w wieku 66 lat w dniu 11 kwietnia 1896 roku i pogrzebana została na cmentarzu w Chobrzanach.

Pomnik nagrobny Antoniny z Wierzbickich Dowbór-Muśnickiej na cmentarzu
w Chobrzanach. Inskrycja na grobie: „Tu spoczywają zwłoki ś.p. Antoniny
z Wierzbickich Dowbór-Muśnickiej zmarłej w Gorzyczanach 11 kwietnia
1896 roku w wieku lat 66”. Fot. A. Cebula

Na przełomie XIX i XX wieku Gorzyczany należały do gminy Samborzec w powiecie sandomierskim w guberni radomskiej, a miejscowa ludność należała do parafii kościoła w Chobrzanach w dekanacie koprzywnickim. Gorzyczany należały do poczty Klimontów.

W 1902 roku wieś liczyła 100 zagród, był młyn u Antoniego Dziadowicza i kuźnia stanowiąca własność Andrzeja Krakowiaka.

Szkoły w tym okresie nie było. W 1912 roku najbliższą szkołą była trzyklasowa gminna szkoła w Samborcu. Językiem urzędowym, w którym prowadzono wszystkie wykłady, był język rosyjski. Po polsku wykładano religię (2 godziny tygodniowo).

W Gorzyczanach w 1902 roku prenumerowane były dwie gazety: u kowala Krakowiaka i młynarza Dziadowicza „Gazeta Świąteczna”, którą w niedzielę po powrocie z kościoła z Chobrzan czytał na głos zebranym mieszkańcom pan Krakowiak.

Pierwsza wojna światowa na większości rodzin uczyniła ogromne piętno. Mieszkańcom trudno było wrócić do normalnego, codziennego życia. Bardzo ważnym zagadnieniem w aktualnym czasie była edukacja dzieci i młodzieży, aby nauka w szkole odbywała się w języku ojczystym. Jeszcze w trakcie trwania wojny jesienią 1918 roku w Gorzyczanach powstaje jednoklasowa Publiczna Szkoła Powszechna o 4 oddziałach. W szkole nauczano do 1927 roku, do chwili wybudowania nowej szkoły siedmioklasowej w Chobrzanach.

Wąwóz Rafała prowadzący do Chobrzan. Fot. A. Cebula

Bardzo powoli na wieś wracało życie kulturalne i towarzyskie. Przez okres zaborów zastój w tej dziedzinie był ogromny. Po zakończonych lekcjach uczniowie gromadzili się w sali lekcyjnej, czytali książki, śpiewali, organizowali przedstawienia. Dzieciom i młodzieży w przygotowaniu programu kulturalnego pomagali nauczyciele zatrudnieni w szkole w Gorzyczanach: Stefania Targowska z Dmosic, Lucyna Rybińska i jej siostra Maria (w początkowej fazie tworzenia życia kulturalnego) a następnie w latach 1922-1927 Ferdynand Laskowski.

W 1923 roku w Gorzyczanach zawiązuje się Ochotnicza Straż Pożarna. Strażacy z Gorzyczan na swoim wyposażeniu posiadali ręczną pompę strażacką i sprzęt podręczny, taki jak:bosaki, tłumnice i drabiny.

W okresie międzywojennym we wsi funkcjonowały dwa spożywcze sklepy prywatne prowadzone przez mieszkańców z wioski.

W okresie międzywojennym w Gorzyczanach świadczyło usługi czterech kowali. Kowalami w tym czasie byli: Jan Krakowiak, którego kuźnia funkcjonowała już w 1902 roku i Józef Czosnek, którego kuźnia stała obok mostu na Gorzyczance po lewej stronie drogi do Samborca. Ustawiona była na niskim terenie, stąd często kuźnię podtapiała wezbrana woda z Gorzyczanki. Trzecim kowalem był Józef Kwasek. Cenionym kowalem był także Stanisław Machała, którego budynek kuźni stoi do obecnych czasów. Kowale zrzeszeni byli w Cechu Rzemiosł Różnych w Sandomierzu.

Z początkiem trzydziestych lat XX wieku młyn murowany w Gorzyczanach wspólnie z Piotrem Gębalskim wybudował gospodarz Józef Szczygielski.

W 1932 roku w Gorzyczanach zawiązuje się Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Pierwszym prezesem koła został Stanisław Kwasek, który był głównym inicjatorem utworzenia koła ZMW w Gorzyczanach. Funkcję prezesa pełnił do wybuchu II wojny światowej. W czasie okupacji prezesem koła był Jan Czosnek, a po zakończeniu wojny prezesem koła ZMW” Wici” został J. Cichoń.

Lata trzydzieste XX wieku w Gorzyczanach to lata ciekawego i radosnego życia towarzyskiego młodzieży. Odbywają się liczne zabawy taneczne, starannie przygotowane coroczne wiejskie dożynki oraz uroczystości święcenia wieńców dożynkowych w kościele parafialnym w Chobrzanach. Powstaje w tym czasie Koło Gospodyń Wiejskich. Prezeską koła została Stefania Korona.

Zabawy taneczne, występy artystyczne młodzieży, przedstawienia, imprezy choinkowe, zebrania wiejskie i spotkania towarzyskie odbywały się w budynku remizy strażackiej wybudowanej przez mieszkańców w 1932 roku.

Na piętrze budynku remizy mieściły się biura Gromadzkiej Rady Narodowej (zajęte były dwa pomieszczenia) i ośrodek zdrowia. Przewodniczącym Prezydium Rady Gromadzkiej był gospodarz Józef Rak - mieszkaniec Gorzyczan. Na parterze znajdowała się duża sala do zabaw oraz inne pomieszczenia, takie jak biblioteka, świetlica i przedszkole. Znajdowało się również pomieszczenie dla strażaków z OSP.

W 1938 roku w Gorzyczanach powstała ochronka dla małych dzieci. W tych trudnych i ciężkich czasach była to nadzwyczaj odważna inicjatywa, jedna z pierwszych podjętych na terenie gminy Samborzec.

W 1925 roku w Gorzyczanach powstaje Kasa Stefczyka. Prezesem zarządu został Stefan Surowiec z Gorzyczan.

W 1926 roku wśród mieszkańców padł zamysł, aby w Gorzyczanach wybudować mleczarnię. W tym też kierunku rozpoczęły się pierwsze działania i niezwłocznie przystąpiono do zawiązania Spółdzielni Mleczarskiej, wybrania zarządu i - co najważniejsze – wystawienia budynku mleczarni. Sprawy organizacyjne powierzono nowo wybranemu zarządowi. Pierwszym prezesem spółdzielni został Andrzej Wołos z Gorzyczan, a kasjerem Jan Zimoląg. Zawiązuje się w ten sposób i powstaje prywatna Spółdzielnia Mleczarska w Gorzyczanach. Mleczarnia pracowała nieprzerwanie do połowy lat 80-tych XX wieku.

Zabawa wiejska w Gorzyczanach. Rok około 1946. Zdjęcie ze zbiorów Zofii Obara.

Nawet w czasie okupacji hitlerowskiej nie przerywano produkcji. Po 1945 roku mleczarnia zostaje upaństwowiona, przechodzi na Skarb Państwa i przejmuje ją Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Sandomierzu. Po zaprzestaniu produkcji masła od połowy 80-tych lat ubiegłego wieku do roku 2012 budynek mleczarni stał pusty i popadał w ruinę.

W dniu 9 marca 1954 roku, zgodnie z protokołem Gminnej Komisji Podziału Administracyjnego w Samborcu, przygotowano plan nowych Gromadzkich Rad Narodowych. Na podstawie ustawy z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych zapadła uchwała Nr 13/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29.09.1954 roku w sprawie podziału na gromady powiatu sandomierskiego (Dz. U. Woj. Kieleckiego Nr 15/104). 31.12.1954 r. uchwała ta powołała do życia Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Gorzyczanach. Wieś stała się nominalnie siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej. Do Gorzyczan przyłączono następujące gromady: gromada Gorzyczany, gromada Żuków i gromada Śmiechowice.

Mieszkańcy Gorzyczan widzieli ogromną potrzebę otwarcia we wsi ośrodka zdrowia. Zadanie to udało się zrealizować i w listopadzie 1955 roku ośrodek zdrowia (punkt felczerski) został otwarty. Lekarz w ośrodku pracował 8 godzin dziennie. Chorych pacjentów w przychodni przyjmował Kazimierz Osuch - długoletni lekarz tej przychodni. W kolejnym roku otwarto i uruchomiono poradnię dentystyczną, w której dentysta pracował 6 godzin dziennie. Dentystą przez wiele lat była Krystyna Krakowiak-Wołos. W jednym z wolnych pomieszczeń budynku remizy otwarto zakład fryzjerski, a w drugim - nieco większym - pocztę. Naczelnikiem poczty w Gorzyczanach był Jerzy Podsiadło.

W grudniu 1956 roku Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Gorzyczanach wystąpiło oficjalnie z pismem do Skarbu Państwa o oddanie młyna formalnie upaństwowionego prawowitemu właścicielowi Stanisławowi Kozłowskiemu.

18 lutego 1958 roku dokonano wyboru nowych władz do Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Gorzyczanach. W wyniku głosowania przewodniczącym został ponownie Marian Wrona z Żukowa a do Prezydium weszli Jan Radzimowski z Gorzyczan i Jan Łebek ze Śmiechowic. Na sekretarza gromadzkiego powołano Józefa Raka, pracownika tutejszego Prezydium. W tym samym roku przystąpiono do regulacji rzeki Gorzyczanki na odcinku Gorzyczany- Samborzec.

Na terenie gromady Gorzyczany w 1959 roku funkcjonowały dwa Kółka Rolnicze tj. w Gorzyczanach i Śmiechowicach.

W 1961 roku rozpoczęto budowę nowego budynku remizy OSP. Roboty posuwały się sprawnie, budowę zakończono jesienią 1962 roku.

W grudniu 1972 roku zlikwidowano gromadzkie rady. Od 1 stycznia 1973 roku administracyjnie wieś Gorzyczany należała do gminy Samborzec. Półtora roku później od 1 lipca 1975 roku w wyniku wprowadzonego nowego dwustopniowego podziału administracyjnego kraju, polegającego na likwidacji szczebla powiatowego i utworzenia nowych 49 województw, gmina Samborzec znalazła się w województwie tarnobrzeskim. Stan taki trwał do 31.12.1998 r. Od 1 stycznia 1999 r. w wyniku ostatniej reformy administracyjnej, która przywróciła powiaty, gmina Samborzec jest jedną z dziewięciu gmin powiatu sandomierskiego, województwa świętokrzyskiego.

 Na początku lutego 1990 roku rozpoczęto prace przygotowawcze do gazyfikacji wsi. W niecałe dwa lata później we wsi ułożono wodociąg i podłączono wodę do budynków mieszkalnych. W 1997 roku zainstalowano linię telefoniczną i dokonano przyłączy do ujętych w planie gospodarstw domowych. Staraniem mieszkańców i pomocy Urzędu Gminy w 1995 roku wybudowano dwa ujęcia wody.

Ale były w dziejach i historii Gorzyczan lata trudne i tragiczne. Do takich zaliczyć należy rok 2001. W dniach od 23 do 25 lipca 2001 roku po trzydniowych gwałtownych ulewach i burzach oraz oberwaniu chmury nad Gorzyczanami woda w Gorzyczance wylała z brzegów, zatapiając tereny niżej położone od zabudowań gospodarza Krzysztofa Pyszczka aż do Samborca, po obu stronach drogi powiatowej. Woda zalała domy mieszkalne, budynki gospodarcze, piwnice, przechowalnie owoców, garaże, warsztaty, sklepy i figurę Matki Boskiej Niepokalanej stojącą w środku wsi. Powódź wywołała ogromne straty materialne, zniszczyła uprawy, zasiewy, sady i ogrody, ogrodzenia, oberwała nawierzchnię dróg gminnych niżej położonych, skarpy, pobocza oraz mosty na Gorzyczance. Woda zalała budynek remizy OSP i sięgała na wysokość 1,6 m. Długie tygodnie i miesiące trwały prace przy usuwaniu skutków powodzi.

Sołtysi wsi Gorzyczany:

1. Stefaniak Stefan ? – 1935; 2.Szatan Wojciech 1935-1939; 3.Płaza Stanisław 1939-1945; 4.Stefaniak Marian 1945-1958; 5.Bator Marian 1958-1963; 6.Ordon Bronisław 1963-1967; 7.Sabat Jan 1967-1981; 8.Łukawski Bolesław 1982- 1990; 9.Laskowski Jan 1991-2011; 10. Wołos Alicja  od 2011

W styczniu 2012 roku z inicjatywy sołtys Alicji Wołos i radnej Stanisławy Walasek zawiązała się grupa aktywnych kobiet i utworzyła stowarzyszenie „Gorzyczany z sercem dla ludzi”. Siedzibą stowarzyszenia są dwa pomieszczenia na parterze budynku remizy OSP. Stowarzyszenie posiada osobowość prawną.

 Na terenie miejscowości znajduje się pięć symboli – znaków naszej wiary. Są to trzy figury, kamienny krzyż i drewniana kapliczka.

Figura Matki Boskiej Niepokalanej.Figura stoi na posesji Wiesława Winiarczyka. Fot. Andrzej Cebula

 Opracowanie tekstu: Andrzej Cebula